Este libro é unha obra colectiva concibida , deseñada e creada no Depar tamento de Edicións de Santillana / Obradoiro, baixo a dirección de Teresa Grence Ruiz e Ana María Guerra Cañizo. Na súa elaboración par ticiparon: Rafael For tes Otero Beatriz García Turnes Paula López Hor tas Sagrario Luna Rodríguez Irene Penas Murias Afonso Toimil Castro ILUSTR ACIÓN Jacobo Muñiz EDICIÓN EXECUTIVA Afonso Toimil Castro DIRECCIÓN DO PROXECTO Ana María Guerra Cañizo As actividades deste libro non deben ser realizadas en ningún caso no propio libro. As táboas, esquemas e outros recursos que se inclúen son modelos que deberán ser trasladados a un caderno. 3 E S O Lingua e Literatura
Unidade COMUNICACIÓN FERRAMENTAS LINGÜÍSTICAS Temas de hoxe A comuni cac i ón e os textos Competenc i a l ectora Expres i ón ora l e escr i ta Gramát i ca Vocabul ar i o 1 6 En modo creativo O texto. Clases de textos O graffiti, Xavier Estévez Resumir un texto As unidades lingüísticas Os dicionarios 2 28 Que me contas! As propiedades do texto Alguén nas escaleiras, Paula Carballeira Contar unha historia de medo O sintagma nominal (I). Estrutura A palabra e os seus constituíntes 3 52 Non á violencia! Narración, descrición e diálogo Flatbush, declaración número 23, Rosa Aneiros Participar nun coloquio O sintagma nominal (II). O substantivo O B S E R V AT O R I O L I N G Ü Í S T I C O : Plurilingüismo e bilingüismo 7 6 Linguas do Estado español 7 8 4 80 Moito que ler! A exposición Biblioterapia Elaborar un traballo monográfico O sintagma nominal (III). Os determinantes A formación de palabras (I) 5 102 Pasado monumental Tipos de textos expositivos Curriculum mortis, Daniel Asorey Redactar un informe O sintagma nominal (IV). Os pronomes 6 124 Igualdade de verdade A argumentación O combate, María Reimóndez Escribir un texto argumentativo O sintagma adxectival. O adxectivo A formación de palabras (II) O B S E R V AT O R I O L I N G Ü Í S T I C O : Contacto entre linguas: diglosia e conflito lingüístico 1 4 8 Contacto entre linguas: alternancia de códigos 7 152 Contorna verde Os textos argumentativos Unha mente lúcida, Wangari Muta Maathai Facer unha reclamación O sintagma verbal (I). O verbo As relacións semánticas (I) 8 176 Sorrí, por favor! A prescrición A herdanza da tía avoa, María Solar Dar instrucións O sintagma verbal (II) As relacións semánticas (II) 9 200 Para todos os públicos A publicidade A gran desilusión, Antón Riveiro Coello Deseñar un anuncio O sintagma adverbial e o sintagma preposicional As abreviacións léxicas (I) O B S E R V AT O R I O L I N G Ü Í S T I C O : A consideración social das linguas 2 2 2 O galego e a lusofonía 2 2 4 10 226 En realidade Os medios de comunicación O espello, María Canosa Escribir unha carta á dirección dun xornal A oración simple (I). Constituíntes As abreviacións léxicas (II) 11 250 O noso patrimonio Os xéneros xornalísticos A cápsula do tempo, Héctor Cajaraville Escribir unha crónica A oración simple (II). Complementos do verbo 12 274 A calquera idade A comunicación en Internet Non ao discurso de odio Facer un directo de Instagram A oración composta As locucións e as frases feitas O B S E R V AT O R I O L I N G Ü Í S T I C O : Variación lingüística 2 9 8 A P É N D I C E S : Cadros gramaticais 3 0 2 Verbos regulares 3 0 5 Índice SUXEITO A REVISIÓN* 2
S I T U A C I Ó N D E A P R E N D I Z A X E EDUCACIÓN LITERARIA S I T U A C I Ó N D E A P R E N D I Z A X E L i teratura Banco de textos En banda deseñada (Elaborar unha revista de cómic) Introdución á literatura A condesiña, Castelao Arlecchino, Cándido Pazó Os máis premiados (Facer unha presentación dixital sobre os autores e as autoras galegos máis recoñecidos) Ben mirado (Elaborar un álbum de pintura inquietante) A literatura galega na Idade Media Primeiros textos, Xosé Durán Literatura oral, Henrique Monteagudo Señores e servos, Ramón Gutiérrez Izquierdo Top dez! (Crear unha lista de reprodución con 10 cantigas) Si vén a conto! (Organizar un concurso de relatos) As cantigas de amigo Agardando o amigo, Mendiño Levad'amigo, que durmides…, Nuno Fernández Torneol Cantas sabedes amar amigo…, Martín Codax No estudio de creación (Facer un videopoema para unha cantiga) Ao oído! (Gravar un audiolibro) As cantigas de amor Amor fai a min amar tal señor…, Airas Nunes Señor do corpo delgado…, Pero da Ponte Quer' eu en maneira de proençal…, Don Denís A expresión do amor con palabras (Escribir un post) Poñémonos en ruta? (Preparar a guía dixital dunha ruta de dolmens) As cantigas satíricas. Os xéneros menores María Pérez, a nosa cruzada…, Pero da Ponte Ai, dona fea, fóstesvos queixar…, Xoán García de Guillade Anímaste a cantar en verso? (Compoñer unha tenzón sobre un tema dado) Escoitamos? (Realizar presentacións de voces femininas) As cantigas de Santa María. A prosa medieval Esta é de como Santa María…, Afonso X o Sabio Rosa das rosas e Flor das Flores…, Afonso X o Sabio O corazón de Xenebra, Afonso X o Sabio Eu son booktuber (Facer un bootrailer sobre a historia que se narra na materia clásica troiana) e interferencias 1 5 0 Con propiedade (Elaborar un glosario de termos ambientais) A literatura nos séculos xvi, xvii e xviii Respice finem, Pedro Vázquez de Neyra Décimas ao Apóstolo Santiago, Martín Torrado Pranto da Frouseira A Filida, Xosé Cornide Saavedra Converto unha noticia nun poema (Compoñer un poema de circunstancias baseado nunha nova do xornal ) Ai, que risa! (Gravar un vídeo de recomendación dun título) A literatura no século xix A loita contra os franceses, Xosé Fernández de Neira A casamenteira, Antonio Benito Fandiño A Galicia, Francisco Añón Ou Galicia, Galicia, boi de palla…, Xoán Manuel Pintos Gravo un podcast (Gravar un podcast dun anuncio) Coñécelos? (Analizar dous anuncios) O Rexurdimento Catecismo do labrego, Valentín Lamas Carvajal Catecismo de la doctrina cristiana, Padre Gaspar Astete A bruxa, Filomena Dato Canción protesta (Facer unha canción para denunciar o sufrimento das persoas migrantes) Noticias (Dar noticias adaptadas ás características e esixencias dun medio de comunicación determinado) Rosalía de Castro Adiós ríos, adiós fontes, Rosalía de Castro Negra sombra, Rosalía de Castro Demasiada fondura, Dolores Vilavedra Unha vez tiven un cravo…, Rosalía de Castro Creo un novo cantar galego (Glosar unha canción pop(ular) de hoxe en día) Aos catro ventos! (Escribir unha nota de prensa) Manuel Curros Enríquez Na chegada a Ourense…, Manuel Curros Enríquez A Rosalía, Manuel Curros Enríquez A fouce do avó, Manuel Curros Enríquez O maio, Manuel Curros Enríquez Oda á novidade tecnolóxica (Escribir un poema que mostre a ledicia pola chegada a Galicia dunha novidade tecnolóxica) Con afouteza! (Gravar un vídeo de defensa dos ODS) Eduardo Pondal Himno galego, Eduardo Pondal A lingua, Eduardo Pondal A boa morte, Eduardo Pondal Compoñemos un himno (Compoñer a letra dun himno) Verbos irregulares 3 0 7 SUXEITO A REVISIÓN* 3
Aprender lingua é un longo camiño que se percorre CONSTRUÍNDO MUNDOS máis equitativos, máis xustos, máis sostibles. Para conseguilo propoñémosche un itinerario con diferentes fitos. Itinerario didáctico A partir dun TEMA DE HOXE, próximo á túa realidade e aos teus intereses, poderás traballar as destrezas comunicativas. #En modo creativo, #Moito que ler ou #Igualdade de verdade son algúns deses temas. Moitos están relacionados cos Obxectivos de Desenvolvemento Sostible e farante partícipe da construción dun mundo mellor. A competencia lectora, o coñecemento dos diferentes tipos de textos e das súas características, os contidos léxicos, gramaticais... convértense en aprendizaxes ao servizo da túa competencia comunicativa. As propostas de traballo da sección NA PRÁCTICA vanche ofrecer a posibilidade de aplicar todo o que vas aprendendo. En banda deseñada, Ben mirado, Ao oído, Con afouteza!… son exemplos de situacións que serven para contextualizar e integrar as túas aprendizaxes, e que che van permitir, por exemplo, elaborar unha revista de cómic, gravar un audiolibro, organizar un concurso de relatos, elaborar un vídeo de defensa dos ODS… APERTURA DE UNIDADE 1 CONTIDOS Lingua 2 SITUACIÓN DE APRENDIZAXE Lingua 3 O AUTOR Daniel Asorey (Santiago de Compostela, 1970) é profesor de Lingua e Literatura galegas no ensino secundario. O seu activismo contra as desigualdades exérceo tamén desde a literatura, de aí que as súas obras adoiten ter como protagonistas voces silenciadas fóra delas. Feminismo, liberdade, reivindicación dos valores do país… son algúns dos grandes temas da súa escrita. Lectoras e lectores de todas as idades séntense cativados pola súa prosa poética, polo seu dominio da palabra e pola súa destreza para se mover na distopía. Entre os premios recibidos, figuran o de Narrativa Breve de Repsol, o Johán Carballeira de Poesía e o de Relato Breve Nélida Piñón. COMPETENCIA LECTORA 5 mara poligonal e o seu corredor de entrada estaba or i ent ado cara ao l e st e . Vera e xpl i c oume qu e c on a qu e l a o r i ent a c i ón o s c on st r ut o re s preh i st ó r i c o s procuraran que os primeiros raios do sol iluminasen o interior do dolmen . No entanto, o achado máis interesante foi que nunha das lousas verticai s atopar o n v a r i a s p i n tu ra s e g rav a d o s . L emb r o c omo s e ollaron Georg e Vera e, deseguido, consultaron varios apuntamentos. Vin que algúns se referían a Bretaña , Escocia ou Irlanda , pero sempre aparecían os mesmos debuxos e gravados. Quedaron ner viosos e, así a todo, non me contaron nada . Sospeitei que ocultaban algo, a pesar de que eu debía redactar un informe que remitiría á Xunta Superior. Por iso, na cea, insistín en saber o que significaban os gravados, pero eles mudaron de tema . Dous días despoi s apareceu pola escola Vicente Ri sco. Era un intelectual e galeguista moi coñecido. Petara na porta preguntando por Vera e Georg, e mesmo saudara o alumnado. Expliqueille que os alemáns debían andar na casa , poi s non podí an e scavar sen e st ar eu presente. Con todo, cando subimos, non había ningu én , a sí qu e fomo s á Pedra d a Arca . Al í e st aban , polo que quedei moi sentida . Díxenlles que desobedecí an a autor i zación admini strativa qu e non l l e s permitía escavar sen que eu tomase nota do que facían . Ri sco semel lou non facerme caso e foi directo aos gravados da lousa . –Por f in , o grande arquiv o! –excl amou e abrazou a parella . –Non podo crer o que está a acont ecer di ant e dos meus fociños –afirmei moi enfadada–. Vou informar de que estiveron escavando ás agochadas e agardo que lles prohiban as próximas prospeccións. Entón Vera veu xunta min , miroume aos ollos e bisbou nun ton calmo: –O qu e ch e imos cont ar non pode saír de aquí . Se alguén o sabe, será o final do mundo que coñeces. E xpl i c oume qu e atoparan o arquiv o d a par roqui a dos mortos. Segundo ela , a Santa Compaña non era un mito. Os finados ficaban en terra para avisaren os v iv o s c ando xa e st ab an próx imo s á mo r t e . Ti ñ an probas daquilo e xa descubriran algúns dos seus ar - quiv os en varios lugares de Europa , porqu e, desde qu e a xent e s abí a e s c r i bi r, o s d e funto s ado i t ab an apunt ar todo o qu e f i xeran e me smo o s av i s o s d a morte que ían dar proximamente. Era unha especie de currículum mortis. Entón Vera sinaloume un sar - cófago semisoterrado no chan . Pediume axuda . Ent re o s ca t ro l e v ant amo s a t amp a e , a o abr í rmo l o , descubrimos unha morea de papei s. Neles estaban apunt adas as v i sit as qu e a Compaña fora facendo durant e séculos , mai s t amén est aban as próximas mortes. Consultei varios dos documentos. Sentinme ma l . Var réuseme a v i st a . Cando a c ord e i , Vi c ent e Risco sostiña a miña cabeza . Naqueles currículos habí a escritos nomes de duci as de veciñas e veciños que ían ser asasinados o ano que vén , no que semel laba unha onda de represión : concel leiros, dirixentes agraristas, mestras, e o que é peor, en todos eles estaba o meu nome. Foi entón cando souben a data exacta da miña propia morte. Daniel Asorey OBTER INFORMACIÓN 1 Responde. En que mes e en que ano sucede a acción do relato? Quen visita a aldea de Novefontes? Cal é a súa misión? Quen narra a historia? Cal é a súa profesión? Que encarga lle fai a Xunta Superior do Tesouro Artístico Nacional á narradora do relato? 2 Comenta quen é Vicente Risco e o papel que desempeña na historia. 3 Reúne, por escrito, a información que proporciona o texto sobre Hitler e a Alemaña nazi. Podes engadir o que ti saibas sobre ese momento histórico. 4 Conta cal foi a primeira reacción que produciu o achado dos arqueólogos nestes personaxes. Na mestra En Vicente Risco Indica a información confidencial que Vera lle ofrece á mestra e por que o fai. 5 Explica o que é, segundo o texto, o arquivo da parroquia dos mortos e por que o denominan como «unha especie de curriculum mortis». Que datos hai neses documentos? Por que se sentiu a mestra tan turbada? C O M P R E N S I O N E A N Á L I S E D O T E X T O Curriculum mortis Souben da miña mor t e na v i sita de Vera e Georg a Nov efont e s . Eran al emáns e arqu e ó logo s de s ona . Apareceran cun Opel barul l ento, que, pol a súa cor v erd e , todo s l l e chamaban A ranc iña . Transc or r í a outubro de 1935, o goberno da República construíra mi l l eiros de escol as e eu era mestra naquel a al dea fermosa . Recoñezo que ao viren eses arqueólogos eu tiña prexuí zos contra deles, porque na Alemaña os nazi s f i xéranse co poder e as novas qu e ch egaban falaban de persecucións e fanatismo. Con todo, dende a Xunta Superior do Tesouro Ar tí stico Nacional indi cáranme qu e d ebí a a xud alo s e ho sp ed alo s na miña vivenda . Alén diso, había estar atenta aos seus achados, termando de que non se producise ningunha apropiación ou dano ao patrimonio. Ao chegaren , faláronme un galego aportuguesado e, cos días, fun sab endo qu e gust aban mo ito das no sas tradi - cións e qu e mesmo eran ami gos de Vi cent e Ri sco. Ademais, comprendín que non compartían as ideas de Hitler, polo que traballaban lonxe do seu país, sen axuda ningunha do réxime nazi . Aquilo foi unha lección moi importante, porque aprendín que nunca se debe xulgar a ninguén polo lugar de procedencia . Así pois, axudeinos mentres estiveron escavando na Pedra da Arca , que xa fora espoliada . Tiña unha cá107 106 L I N G U A L I N G U A Proposta de trabal lo 1 NA PRÁCTICA COMUNICACIÓN 2 A cohesión A cohesión é a propiedade pola cal os enunciados do texto se relacionan entre si mediante diversos mecanismos lingüísticos. Os mecanismos de cohesión poden ser léxicos, gramaticais ou textuais. Mecanismos léxicos Os principais mecanismos léxicos de cohesión son os seguintes: A repetición, que consiste en empregar unha mesma palabra en varios enunciados para relacionalos entre si: Sentín un ruído no faiado. O ruído do vento... A substitución de palabras polos seus sinónimos ou hiperónimos e hipónimos: Teño tantos libros que non me caben máis exemplares nos andeis. A asoci ación semánti ca, i sto é, o uso de t ermos dunha mesma fami li a de palabras ou dun mesmo campo léxico: O cine de terror é un xénero cinematográfico que se caracteriza por provocar unha sensación de medo no espectador. Mecanismos gramaticais Existen diversos mecanismos gramaticais de cohesión , como son os seguintes: A elipse ou supresión dalgún elemento léxico do enunciado, que xeralmente apareceu antes: As nubes cubriron o ceo. (As nubes) A xiña descargaron con forza. A anáfora ou relación que vincula unha palabra do texto con outra anterior á que se ref ire, mediant e o uso de pronomes persoai s, demostrativos, adver - bios…: No século pa sado xa habí a ordenadores, pero daquel a non eran tan adiantados coma estes que usamos hoxe. A catáfora ou referencia a un elemento que aparece con posterioridade no texto: Temos un inquilino na casa : un paxaro que entrou voando pola ventá . Conectores textuais Os conectores textuais sinalan as relacións de significado que se establecen entre os enunciados, os parágrafos ou outras partes do texto: O xurado gabou as obras presentadas ao certame; con todo, o primeiro premio quedou baleiro. 4. 1 Un recurso habitual nas cantarelas infantís é xogar co disparate. Le os exemplos que se achegan e explica en que consiste a incoherencia. Cres que son textos adecuados? Razoa a resposta. E parécenche cohesionados? Se é así, mediante que mecanismo se logra a cohesión? Reescribe as cantigas de maneira que teñan sentido e utilizando os conectores que creas oportunos. A C T I V I D A D E S Tipos de conectores textuais De orde: en primeiro lugar, a continuación, finalmente… Exemplificativos: así, por exemplo, en particular… Explicativos: é dicir, isto é, ou sexa… Aditivos: e, ademais, tamén, aínda por riba… Adversativos: pero, porén, no entanto, non obstante… Causais: porque, posto que, xa que, debido a, a causa de… Consecutivos: así pois, polo tanto, entón, daquela… Recapitulativos: en resumo, en conclusión, en definitiva… Rectificativos: máis ben, mellor dito… A muller ía no prado; a vaca facía o xantar; a cadela varre a casa e a vasoira vai lavar. A mala fama das candorcas As candorcas son coñecidas como baleas asasinas; no entanto, existen poucos estudos que poidan demostrar esa conduta. Por iso, un equipo de investigadores decidiu analizar o compor tamento destes cetáceos, e descubriron catro trazos moi significativos da súa natureza: Po r u n h a b a n d a , a e x t r ave r s i ó n , isto é, a súa capacidade par a rela - cionar se. Ademais, a responsabili - d a d e e a m a b i l i d a d e . E n t e r c e i r o lugar, a dominancia, pois demostrar o n s e r at r e v i d a s e v a l e n t e s, a s í c o m o p r o t e c t o r a s e i n t e l i xe n t e s. Por último, obser varon un aspecto moi particular delas: o coidado (son ser viciais, empáticas, sensibles...). Polo tanto, a mala fama destes animais non está xustificada; máis ben, é inxusta. En realidade, parece ser que se trata dunha tradución equivocada do sobrenome que lles puxeran os baleeiros no século XIX. Le o texto e resolve as cuestións. Identifica a idea principal e explica como se logra a coherencia no texto. Repara nas palabras destacadas e responde: de que maneira contribúe o resalte á coherencia? Localiza e pon exemplos dos mecanismos de cohesión utilizados. Clasifícaos segundo sexan léxicos, gramaticais ou textuais. Expresa a túa opinión acerca da caza de candorcas, que as levou ao bordo da extinción. Escribe un texto adecuado, coherente e debidamente cohesionado. Le o texto e resolve as cuestións que se propoñen. Responde. Con que canle de comunicación o relacionas? Tendo en conta a canle, cres que é un texto adecuado? Por que? Reescribe o titular e a entrada; despois escribe o corpo da noticia. Comproba que o texto é adecuado, coherente e está cohesionado. Proposta de traballo 3 Proposta de trabal lo 2 Le a nota e fai as actividades. Identifica os seguintes elementos. Destinataria da mensaxe. Propósito do emisor. Canle de transmisión. Situación comunicativa. Tendo en conta o anterior, explica que propiedade textual non se cumpre. Redacta a nota para que cumpra todas as propiedades textuais. Contesta con outra nota e asegúrate de que sexa adecuada, coherente e cohesionada. Vaia crack! Un nacho de Ferrol sobe a Insta un meme superchulo e consegue unha burrada de seguidores. Prezadísima filla: Tendo en conta o drástico descenso térmico e a fronte de baixas presións, é o meu consello que protexas o teu organismo das inclemencias meteorolóxicas mediante a inxesta de líquido de alto valor vitamínico, obtido da espremedura de cítricos. O teu proxenitor 31 30 L I N G U A L I N G U A Os suspiros dunha mincha, as bágoas dun mexillón, os cantares dun percebe... fan chorar un camarón. Vou contar catro mentiras: Polo mar andan as lebres; polo monte, as sardiñas. O carballo dá castañas; o castiñeiro, cereixas, e o pexegueiro da horta está cargado de ameixas. GRAMÁTICA O sintagma nominal (I). Estrutura 2 O sintagma nominal O sintagma nominal é un conxunto de palabras que ten como núcleo un substantivo. O núcleo do sintagma nominal pode ir precedido dun determinante e acompañado doutros sintagmas. Por exemplo: aquel verán inesquecible unha pelota de tenis Núcleo Núcleo No primeiro exemplo, o sintagma nominal aquel verán inesquecible ten un núcleo (o substantivo verán) que vai precedido dun determinante (o demostrativo aquel) e acompañado polo sintagma adxectival inesquecible. No segundo exemplo, o sintagma nominal unha pelota de tenis ten un núcleo (o substantivo pelota) que vai precedido dun determinante (o artigo indeterminado unha) e acompañado polo sintagma preposicional de tenis. Estrutura do sintagma nominal As palabras que compoñen un sintagma nominal desempeñan nel diferent es funcións: Núcleo (N). É a función que desempeña o substantivo. Complemento do núcleo (Compl .). Pode ir diante ou detrás do núcleo ao que complementa . Modificador (Mod .). No sintagma nominal , o modificador que precede o núcleo é sempre un determinante (Det.). Modifica o núcleo ou o conxunto for - mado polo núcleo e o seu complemento. Tendo en conta o ant erior, o sintagma nominal presenta polo xeral unha das seguintes estruturas: a Determinante curmá Núcleo de Filipe Complemento SN dous Determinante valiosos Complemento cadros Núcleo SN Con todo, para que haxa un sintagma nominal non cómpre que aparezan eses tres compoñentes; o único imprescindible é o núcleo. Fíxate nas distintas estruturas que poden representar un sintagma nominal: 1. C O N E C TA C O T E M A Que clase de palabra é indispensable para que exista un sintagma nominal? Que función desempeña? Escribe un sintagma nominal que responda a esta estrutura: Det. + N + Compl. Os compoñentes do sintagma nominal O núcleo Ademais do substantivo, tamén poden desempeñar a función de núcleo do sintagma nominal un pronome ou un infinitivo. Repara nos exemplos: Un pronome: Eu nunca vin unha eclipse de sol . Esa bicicleta é túa? Calquera sabe como pasou! Aínda non o chamaron . Un infinitivo: Neste momento non me apetece nada pasear. Bailar é moi divertido. Cando o núcl eo do sintagma nominal é un nome propio, non adoita admitir determinantes nin complementos, agás algunhas excepcións: Galicia ten case mil praias. Os Andrade viven no quinto. Os complementos do núcleo O núcleo do sintagma nominal pode estar acompañado por un ou por varios complementos: Xiana deu un chimpo de alegría . Tomei un saboroso zume fresco. Poden realizar a función de complemento do núcleo dun sintagma nominal distintos tipos de sintagmas: Un sintagma nominal está en aposición cando complementa o núcleo doutro sintagma nominal directamente, sen necesidade dunha preposición. Por exemplo: o premio Rañolas Cleopatra , raíña de Exipto Vigo centro O determinante X a v iches que, polo xeral , os substantivos preci san levar diant e unha palabra que concrete o seu significado (os, aqueles, a túa ...) ou que limite a súa extensión (sete, moitos...). Esas palabras desempeñan a función de determinante e, como lembrarás, non son imprescindi bl es nun sintagma nominal ; poden aparecer ou non . Repara nestes exemplos: Caeu unha boa treboada . Hai arañas no faiado. Funcionan como determinantes palabras de diferentes categorías gramaticais, que se explicarán na unidade 4: 2. Un sintagma adxectival Quedan poucas prazas libres. Un sintagma preposicional Gústache o arroz con leite? Un sintagma nominal en aposición O apelido Camba ten orixe celta. Funcións do sintagma nominal Como verás nas unidades 10 e 11, o sintagma nominal pode desempeñar varias funcións na oración: Suxeito: O bus chegou axiña . Complemento directo: Escribes poesía? Complemento circunstancial: Vémonos esta tarde! Atributo: Aldara é bióloga . Complemento predicativo: Considero a saúde un ben moi prezado. artigos demostrativos posesivos indefinidos numerais as lentes estes papeis miña nai varios días catro euros 37 36 L I N G U A L I N G U A Núcleo Det. + N N + Compl. Compl. + N Compl. + N + Compl. Todos os compoñentes can N SN un Det. can N SN can N de palleiro Compl. SN bonito Compl. can N SN un Det. bonito Compl. can N de palleiro Compl. SN bonito Compl. can N de palleiro Compl. SN 6 1 Poñédevos de acordo para elixir as protagonistas das dúas presentacións, xa sexan solistas ou bandas. Velaquí tedes algúns nomes: Bala Vudú Najla Shami High Paw Su Garrido Habelas hainas A ESCOLLA Escoitamos? Nos últimos anos, numerosas bandas e solistas femininas están poboando a escena musical de Galicia. Son mulleres cun enorme talento, con propostas novas e interesantes. Fano en xéneros e estilos moi diferentes, fusionando ritmos tradicionais con sons electrónicos, hip-hop ou pop, por citar só algúns exemplos. Moitas destas artistas cantan exclusivamente en galego, pero outras empregan tamén o inglés, o castelán, o portugués, o francés ou o árabe. En parellas, ides REALIZAR PRESENTACIÓNS DE VOCES FEMININAS que vos gusten. Así, darédelas a coñecer a todos os demais. 2 Pescudade para recoller a información que vos interese. Tomade notas sobre o seguinte: Nome e número de membros. Ano de inicio da súa carreira. Estilo e xéneros que cultivan. Títulos dos álbums publicados. Concertos, últimos logros, proxectos á vista, anécdotas… 3 Reunide fotos das protagonistas, extractos de entrevistas, cubertas de discos, audios das súas cancións, vídeos... Se é posible, elixide algunhas das súas letras máis significativas e das que poidades comentar os temas que tratan, se son mensaxes comprometidas, se están compostas por elas mesmas: OS DATOS AVALIACIÓN Sobre o contido: Destes difusión a formacións non coñecidas? Por que lles resultaron interesantes? Sobre a presentación: Estaba ben resolta a exposición? Que foi o que máis gustou ao resto da clase? SITUACIÓN DE APRENDIZAXE 4 Redactade os textos das presentacións a partir das vosas anotacións. Seguide estas recomendacións: Non esquezades escribir unhas liñas, ao final, para explicar, opinións sobre as vosas respectivas escollas. Intentade empregar un estilo fresco e desenfadado na vosa escrita. 5 Decidide os momentos en que ides incluír os diferentes materiais compilados e elaborade o guión da presentación. Valorade cando é mellor compartir os audios e os vídeos seleccionados. 6 Ensaiade a vosa presentación as veces necesarias ata que vos saia ben. 7 Comentade as distintas eleccións colectivamente. AS VOSAS ACHEGAS 137 L I N G U A 5 1 Compilade información sobre os dolmens da comunidade e ide tomando notas. Podedes consultar o portal oficial de Turismo de Galicia, webs de viaxes, así como foros e blogs de viaxeiros e viaxeiras. 2 Elixide, entre todos e todas, os dolmens que vos gustaría recomendar. Cada membro do grupo propoñerá un monumento megalítico para incluír na ruta. Pode ser de calquera punto de Galicia. O PERCORRIDO Poñémonos en ruta? Enormes laxes de pedra forman uns impresionantes monumentos que nos deixaron os nosos devanceiros hai algúns milleiros de anos. Son os dolmens, aos que se chama, de xeito merecido, catedrais da Prehistoria. E están repartidos, en medio do campo, por unha boa parte do territorio galego! En grupos de tres ou catro, ides preparar a guía dixital DUNHA RUTA DE DOLMENS. Fácedea atractiva para que a vosa recomendación resulte irresistible. Seguro que o ides lograr! 3 Escribide unha introdución en que figure a información máis xeral e común a estas construcións: forma, función, datas… 4 Confeccionade unha ficha que recolla os datos principais de cada monumento. Nome do dolmen Localización. Dimensións. Curiosidades. 5 Decidide outros datos de interese que ides incluír: mapa, indicacións para chegar a cada destino, vilas próximas, imaxes… A INFORMACIÓN AVALIACIÓN Sobre o contido: Recolle información interesante, clara e útil? Resultaron atractivos os destinos propostos? Sobre o resultado: Están ben organizados os contidos? A presentación foi orixinal e amena? SITUACIÓN DE APRENDIZAXE 6 Elaborade, entre todos, o deseño da guía da vosa ruta. Realizade algúns bosquexos en papel para discutilos. Deberedes distribuír, por orde de importancia, os diferentes contidos e recursos reunidos. 7 Creade un título atractivo para a guía, así como para a presentación dos diferentes monumentos. Ademais do nome do dolmen, podedes destacar algunha característica en cada caso: o máis antigo, o mellor conservado, se contén gravados ou pinturas… 8 Podedes realizar a vosa guía utilizando as aplicacións empregadas para realizar murais interactivos. 9 Presentade os vosos traballos e comentádeos. Escollede as tres mellores rutas. A PRESENTACIÓN 115 L I N G U A 4 GRAMÁTICA 1 Os sintagmas Nun enunciado, as palabras organízanse en grupos denominados sintagmas. Na nosa lingua podemos distinguir os seguintes: Sintagma nominal (SN) as cinco plantas do edificio Sintagma verbal (SV ) anunciaron a fichaxe dun novo xogador Sintagma adxectival (SAdx) moi contenta polo éxito da novela Sintagma adverbial (SAdv) demasiado tarde para conseguir entradas Sintagma preposicional (SPrep) por un mundo máis xusto Os sintagmas poden recoñecerse polas seguintes características: Desempeñan unha determinada función no enunciado. Por exemplo, o sintagma nominal pode ser suxeito, complemento directo, atributo… As palabras que compoñen un sintagma desprázanse xuntas se se altera a súa posición no enunciado: O aire fresco / entraba / pola ventá . Entraba / o aire fresco / pola ventá . Pola ventá / entraba / o aire fresco. Xeralmente, os sintagmas pódense substituír por un pronome, un adverbio ou unha palabra equivalente: O can atopou un rato no xardín. El atopouno aí. Proposta de traballo 2 Fíxate nas fotografías e imaxina que forman parte do teu álbum. Vas etiquetalas para non esquecer o momento. Anota os datos máis relevantes, coma se os escribises por detrás da foto, tendo en conta estas indicacións. Constrúe catro enunciados de distintas modalidades que recollan a seguinte información: Quen son Onde están Cando foi Que pasou Todos os enunciados deben ser oracionais e conter, como mínimo, cinco palabras cada un. Ademais, nos enunciados haberá, polo menos, catro dos sintagmas estudados. Transforma as oracións en enunciados non oracionais. Intercambia as túas anotacións coas dun compañeiro ou compañeira e corrixídevos mutuamente. Anímate a etiquetar as túas propias fotos, impresas ou dixitais, con breves enunciados que che axuden a identificalas. NA PRÁCTICA Proposta de traballo 1 Le os slogans dos anuncios e resolve as actividades que se propoñen. Localiza tres enunciados exhortativos. Que efecto cres que consegue esta modalidade nunha campaña publicitaria? Razoa a resposta. Copia o enunciado máis longo e indica a súa modalidade. Di se é unha frase ou unha oración. Separa os sintagmas que o compoñen. Identifica a palabra máis importante. De que dúas maneiras se destaca? Converte os enunciados non oracionais en oracionais. En parellas, inventade tres frases e tres oracións que sirvan de slogans para promover o uso do galego. 1 Pronuncia dez palabras diferentes con estes sons. a - e - i - o - u- m - b - r - s - n - t - c - g - p 2 Identifica os fonemas que permiten distinguir os seguintes grupos de palabras. bóla-bola pazo-paso vea-boa ola-hora mar-mal-man pé-pe-pa 3 Divide estas palabras en fonemas e morfemas. xornalista deportivo rebusca Localiza dúas letras distintas que reproducen un mesmo fonema. Asocia cada significado co morfema que cumpra. ‘Capacidade para algo ou inclinación por algo’. ‘Repetición’. ‘Ocupación, profesión ou oficio’. Escribe un enunciado con cada palabra. 4 Separa e clasifica os sintagmas deste enunciado. Onte instalaron un novo proxector na clase. 5 Le o chiste en alto e explica por que a clave está na pronuncia. Conversación nunha ferraxaría: –Ola, boas! Tes alicates? –Non, síntoo, xa non me quedan. –E serras? –Ás oito da tarde. Repara nos enunciados subliñados e di se son oracionais ou non oracionais. Clasifícaos segundo a súa modalidade. 6 Utiliza cada sintagma en tres enunciados de modalidade distinta. Fíxate no modelo. os meus avós máis rápido moi ben un bo can deica mañá lonxe de aquí Os meus avós viven na aldea. / Non coñeces os meus avós? / Canto quero os meus avós! A C T I V I D A D E S B A A B 17 16 L I N G U A L I N G U A Os dicionarios léxicos e enciclopédicos Os dicionarios son obras en que se recollen e definen as palabras dunha lingua . O seu contido organízase en artigos, que normalmente aparecen ordenados alfabeticamente pola palabra que os encabeza : a entrada ou lema. Hai dúas grandes clases de dicionarios: léxicos e enciclopédicos. Os dicionarios léxicos recollen as palabras do léxico común e o seu signif icado. Ademai s, adoitan informar da ori xe ou etimo loxí a , da cat egorí a gramatical , dos sinónimos e dos antónimos, da familia léxica , etc. Os dicionarios enciclopédicos inclúen , xunto a algúns termos do léxico común , explicacións históricas, culturais ou científicas de países, accidentes xeográficos, persoas relevantes, etc. Os dicionarios dixitais A tecnoloxía inf lúe na elaboración e na presentación dos dicionarios. Actualmente, a maioría son bases informáticas de datos, o que permite controlar, corrixir e actualizar o seu contido. Ademais, os dicionarios dixitais presentan varias vantaxes fronte aos tradicionais: rapidez na consulta , diversidade das buscas e capacidade de actualización . Hoxe en día , a maioría de dicionarios léxicos e enciclopédicos ofrece a ver - sión dixital e a versión en papel . 1. 2. 1 Explica en que tipo de dicionario buscarías estas palabras. móbil renacemento Ghandi estadullo 2 Di que información achega esta entrada de dicionario. A C T I V I D A D E S VOCABULARIO Os dicionarios Proposta de trabal lo NA PRÁCTICA En grupos, ides elaborar unha entrada para un dicionario léxico e outra para un dicionario enciclopédico, pero para as versións dixitais de ambos. Facédeo así: Elixide as entradas sobre as que ides traballar. Para o dicionario léxico, propoñede varias palabras e, por votación, elixide a que máis vos guste. Unha vez escollida a palabra, comprobade que a entrada achega toda a información posible. Para o dicionario enciclopédico, escollede tamén por votación a entrada que ides redactar, acompañada de fotos, gráficos ou o que consideredes. Revisade as entradas e corrixídeas na clase. cativar (Do lat. captivare). v. 1 . Fa c e r p r i s i o n e i r o a a l guén : O exérc i to cat ivou mo i t o s s o l d a d o s i n i m i g o s. S IN. Co l l e r, prender. ANT. Liberar. 2. Atraer con forza a a t e n c i ó n d e a l g u é n : O p rofeso r cat í vanos a todos coas súas historias. SIN. Encantar, engaiolar, fascinar, s e d u c i r . A N T. A b u r r i r , amolar. FAM. Cativador. 18 L I N G U A 10 U N I D A D E LINGUA. Cont idos Os medios de comunicación Escribir unha carta á dirección dun xornal A oración simple (I). Constituíntes As abreviacións léxicas (II) SITUACIÓN DE APRENDIZAXE Noticias LITERATURA. Cont idos Biografía da autora Obra literaria Lingua e estilo SITUACIÓN DE APRENDIZAXE Creo un novo cantar galego A L I N G UA PA R A C R E A R Nos últimos anos desenvolvéronse diversas aplicacións e recursos para integrar nas aulas as tecnoloxías anteriores. En grupos, investigade sobre o emprego destas ferramentas no eido da educación. – Elixide a materia ou tema sobre o que ides centrar a pescuda: Historia, Xeometría, corpo humano, fauna, sistema solar… – Explicade en que consiste a aplicación, as súas vantaxes e os dispositivos que son necesarios. – Expoñede os vosos traballos na clase e comentádeos. #En realidade # Procurade, na Rede, o significado do neoloxismo metaverso e os dous elementos que forman o termo. A L I N G UA PA R A CO M PA R T I R Sabes o que é a realidade virtual, a realidade aumentada e a realidade mixta? Pescuda en que consiste cada modalidade e cóntao coas túas palabras. Despois comentade na clase. – Poderiades explicar as principais diferenzas entre elas? – Como funcionan? Para que se utilizan? Falade, entre todos, da vosa experiencia con calquera destes tipos de tecnoloxías. Destacade como as coñecestes, o que máis vos impresionou das posibilidades que ofrecen… 226 3 U N I D A D E L I N G UA . S a b e re s b á s i c o s Narración, descrición e diálogo Participar nun coloquio O sintagma nominal (II). O substantivo SITUACIÓN DE APRENDIZAXE Si vén a conto! NON L I T E R AT U R A . S a b e re s b á s i c o s A cantiga de amigo. Definición Características temáticas Características formais Tipos de cantigas de amigo S I T UAC I Ó N D E A P R E N D I Z A X E No estudio de creación A L I N G UA PA R A C R E A R Para previr, dun xeito eficaz, a violencia entre nenos, nenas e adolescentes ides deseñar e redactar un decálogo de boas prácticas para implantalo no voso centro. – Organizádevos en grupos e levade a cabo unha chuvia de ideas con achegas que teñan en conta a prevención, detección e actuacións. – Discutide e escollede, con realismo, as que sexan posibles de implementar. – Tomade nota das prácticas finalistas no voso grupo. – Poñédevos de acordo co resto dos grupos e elaborade un único decálogo concordado por todos. Podedes publicalo na web do centro. #Non á violencia! # Informádevos en Internet sobre suxestións acerca deste asunto e sobre iniciativas de centros educativos. A L I N G UA PA R A CO M PA R T I R A Asemblea Xeral da ONU estableceu o 2 de outubro como Día Internacional da Non Violencia. Nesa data rememórase o nacemento de Mahatma Gandhi, o dirixente hindú que defendeu e promoveu a resistencia pacífica fronte ás inxustizas. Investigade en Internet sobre a súa figura e a filosofía da non violencia. Despois falade na clase. Credes que se debería potenciar máis, desde a escola, a educación na convivencia e resolución de conflitos? Como se podería facer? 52
E despois das unidades 3, 6, 9 e 12 vas coñecer a relación que manteñen os falantes coa súa lingua, a través dun observatorio lingüístico en que che propoñemos contidos como o plurilingüismo e o bilingüismo, o contacto entre linguas (diglosia e conflito lingüístico, alternancia de códigos e interferencias, o proceso de normalización), as variedades lingüísticas… Situacións relacionadas co teu mundo han servir de contexto ás túas producións. Vas crear unha lista de reprodución con dez cantigas, facer un videopoema para unha cantiga, escribir un post, gravar un podcast, facer un booktrailer... todo a partir de situacións que te van conectar co mundo da literatura. Propoñémosche a revisión persoal da túa aprendizaxe a través de preguntas, da utilización dun porfolio persoal e da aplicación dos coñecementos a un texto. CONTIDOS Literatura 4 PECHE DE UNIDADE 6 1 Nesta ilustración que abre o Códice Rico das Cantigas de Santa María represéntanse tradutores, compositores, intérpretes e compiladores, ademais do propio rei Afonso x. Observa e responde. Quen cres que é cadaquén? Cal desas persoas ou grupo de persoas compuxo as Cantigas de Santa María? Le estas cobras da cantiga que hai ao pé da ilustración e di a quen se atribúen nelas as Cantigas de Santa María. Don A fonso de Castela , de Toledo, de León, Rei e ben des Compostela ta o reino de A ragón (…) Da Vir xe Santa Mar ía que este é Madre de Deus en que ele moito f ía . Por en dos mi lag res seus f i xo cantares e sões, saborosos de cantar, todos de señas razões, como i podedes achar. 2 Sinala que motivacións puideron guiar a composición das Cantigas de Santa María. 3 Le as seguintes estrofas e di se pertencen a cantigas líricas ou narrativas. Desto fez Santa Mar ía mi lag re fermoso ena sa ig rexa en Lugo, g rande e piadoso, por unha mu l ler que había tol leito o má is do seu cor po e de ma l encol leito. Dicide, a i trobadores, a Señor das señores, por que non a loades? Se vós trobar sabedes, a por que Deus habedes, por que non a loades? Santa Mar ía , eu veño a ti con coita do meu azor que perd í , que mo cobres1; e ti fa lo así , e haberme has sempre por ser v idor. 1 cobres: recuperes. 4 Le os seguintes textos e di se pertencen á prosa haxiográfica, á historiográfica ou á de ficción. Un romeu, tornando de Xerusa lén para a súa ter ra , v iña por ma r en súa nave. E sendo no bordo dela caeu no ma r e comezou de chama r S a nt i a go que l le a c or r e s e . O ut r o s eu compa ñei ro la n zou l le u n escudo no ma r e d í xol le: –O g lor ioso apóstolo Santiago, cu xa mercé e a xuda ti chamas, ese te acor ra agora . E o romeu tomou o escudo e, pola mercé de S a nt i a go que o g u i a b a , a ndou t r e s d í a s e apor tou con saúde. –Por Deus, don Estor, a gor a ve xo eu que é v e r d a d e o q u e d i x o L a n z a r o t e a nt e v ó s todos o d ía de Pentecost e , que , se probase a tirar a espada do pedrón que me achar í a eu ma l , a nt e s de que o a no p a s a s e , e que ser ía por a quela espada mesma . A C T I V I D A D E S LITERATURA 6 A prosa medieval A prosa medieval galega , máis escasa ca a lírica , é tamén máis tardía : os textos conser vados producíronse entre a segunda metade do século xiii e o século xv. Desde a perspectiva actual , algúns textos deste período que hoxe consideramos literatura galega poderían quedar fóra de tal categoría por seren versións e traducións de obras orixinalmente escritas noutras linguas. Pero debemos situar - no s no c ont e xto m edi e v a l , cando a or i x i na l i d ad e non s e p e rc i bí a c omo un mérito literario. Fronte a ela , o criterio de valoración era a autoridade; é dicir, o que impor taba era que un t exto tomase como referencia obras ant eriores de prestixio. A prosa medieval galega está inmersa nas correntes culturais europeas do seu tempo e comparte xénero e temas coa literatura do resto do continente. En función dos temas, podemos clasificar así os textos medievais galegos: A maioría das obras non se conser van completas, senón que temos fragmentos de maior ou menor extensión . A diferenza da lírica , que se creou para ser interpretada e transmitida oralmente, a prosa implica o nacemento do libro e do lector. Certo é que, durante toda a Idade Media , tivo moita importancia a lectura colectiva en alta voz. Por i so, e po lo vencel lo de moit as das hi stor i as reco l li das n e se s li bros con narracións orais preexistentes, podemos atopar certos trazos propios da fala , como as repeticións ou as interpelacións ao lector ou oínte. 3. PROSA DE FICCIÓN Desenvolve asuntos relacionados principalmente con dous temas Materia de Bretaña Aventuras do rei Artur e dos cabaleiros da Táboa Redonda na procura do Santo Graal (vaso empregado por Cristo na Última Cea). Estoria do Santo Graal Demanda do Santo Graal Libro de Merlín Libro de Tristán Materia clásica ou troiana Asedio e destrución de Troia a mans dos gregos. Crónica troiana Historia troiana (bilingüe: en galego e castelán). PROSA HISTORIO- GRÁFICA Promovida desde as cortes para lexitimar persoas ou actuacións políticas, a canda os elementos históricos incorpora outros lendarios e fantásticos, así como trazos de estilo dos cantares de xesta que fan pensar que estes se utilizaron ás veces como base para elaboralos. Crónica xeral galega Crónica de 1404 Crónica de Santa María de Iria General estoria PROSA HAXIO- GRÁFICA Vidas e milagres de santos. Miragres de Santiago Flos Sanctorum 141 140 L I T E R A T U R A L I T E R A T U R A LITERATURA A literatura galega na Idade Media 2 Contexto histórico e social O teocentrismo Deus e a relixión tiñan unha presenza dominante no pensamento medieval e influían en todos os aspectos da sociedade e da cultura. A emerxencia do galego O latín vulgar da Gallaecia evolucionou ata dar lugar, no século ix, a unha nova lingua: o galego ou galego-portugués. Durante moito tempo o latín seguiu usándose nos ámbitos prestixiosos e foi o único idioma escrito, pero a finais do século xii esta situación diglósica comezou a mudar, porque a nova lingua romance tamén se empezou a escribir, tanto en textos literarios coma en documentos administrativos relacionados coa vida cotiá. Nesta época, o galego era empregado oralmente por todos os estamentos sociais. O F E I T O C L AV E A sociedade medieval Os tres estamentos en que se dividía a sociedade feudal, co rei á cabeza, son a nobreza, o clero e o campesiñado. A nobreza pertencía, xunto co clero, ao estamento dos privilexiados. A súa función principal era a guerra. As relacións de vasalaxe implicaban a fidelidade ao señor e establecían xerarquías entre os nobres. No máis baixo da escala social estaban os infanzóns e os cabaleiros. O clero dedicábase ao culto relixioso e á transmisión da cultura letrada. Os seus membros posuían terras que administraban como auténticos señores feudais. Os campesiños compoñían o grupo máis numeroso. Cultivaban as terras dos nobres, pagaban impostos e carecían de privilexios. Prosperidade A Idade Media foi un período de prosperidade económica, política e cultural en Galicia. Os excedentes agrícolas deron lugar a un aumento demográfico que rematou por levar á aparición de pequenos grupos urbanos e á emerxencia dunha burguesía de comerciantes e artesáns. O feudalismo Este sistema, baseado nas relacións entre vasalos e señores, condicionou a vida social, política e económica da Idade Media. O señor, a cambio de axuda militar, ofrecíalles aos seus vasalos un territorio chamado feudo para gobernalo. Co feudalismo a sociedade estaba moi xerarquizada e o poder estaba nas mans da nobreza e do clero. Os suevos No ano 409, os suevos estableceron en territorio da antiga provincia romana da Gallaecia o primeiro reino xermano de Europa, que perduraría case dous séculos e pasaría despois a depender do reino visigodo que ocupaba o resto da península Ibérica. O Camiño de Santiago No contexto de aparición dos núcleos urbanos hai que situar o desenvolvemento do Camiño de Santiago. A raíz do «descubrimento» do sartego do Apóstolo Santiago no século ix e do labor político do arcebispo Xelmírez no xii, este converteuse nunha das vías comerciais e culturais máis importantes de Europa e Compostela en epicentro cultural. Este esplendor reflíctese nas artes ao longo de toda Galicia: na arquitectura románica, no desenvolvemento musical, no literario... O Pórtico da Gloria da Catedral de Santiago de Compostela, por exemplo, é unha das obras cume da arte medieval europea. IDADE ANTIGA IDADE MEDIA Ano 476 Caída do Imperio romano de Occidente Ano 1492 Descubrimento de América IDADE MODERNA Cortes e mosteiros Mentres nas cortes dos reis e dos nobres se facía literatura oral en lingua romance, os mosteiros eran os encargados de conservar e transmitir a cultura escrita. Nas súas bibliotecas, os monxes traducían e copiaban manuscritos. Braga Porto Coímbra Toledo Río Sil Río Miño Palencia León Ourense Astorga Iria Lugo Bretoña Río Douro Río Texo Límites do Reino Suevo Área con cambio de dominio Límites de provincias romanas Reino de Galicia Dinastía sueva (s. V-VI) Na Idade Media o territorio galego intégrase administrativamente na monarquía galego-leonesa e a nobreza galega gozaba dun importante poder na corte. O norte do actual Portugal formaba parte desta unidade ata que no século xii se converteu en reino independente. A partir do século xiii, coa unión dos reinos de León e Castela, Galicia e a súa nobreza irán perdendo a influencia e a posición privilexiada que tiveran. A coroa de Castela promoverá o castelán e a portuguesa o portugués, que se irá afastando do galego. Galicia quedará sen unha corte propia que promova o galego e este iniciará o seu repregamento como lingua de cultura. O reino de Galicia 43 42 L I T E R A T U R A L I T E R A T U R A 8 R E V I S O A M I Ñ A A P R E N D I Z A X E A P L I C O O S M E U S S A B E R E S O MEU PORFOLIO Identifico as formas nominais dos verbos. Entendo o carácter nominal do infinitivo, do xerundio e do participio? Coñezo o infinitivo conxugado e sei usalo. Sei cales son as formas do infinitivo conxugado? Comprendo en que casos se pode usar? Recoñezo e clasifico as perífrases verbais. Podo identificar e clasificar as perífrases verbais? Son capaz de explicar o significado que achegan? Establezo relacións semánticas entre palabras. Distingo as palabras polisémicas das homónimas? Relaciono hipónimos co seu hiperónimo? V O C A B U L A R I O G R A M Á T I C A Contextualizo a literatura galega no marco do século xix. Entendo a importancia dos primeiros movementos galeguistas para a recuperación e a dignificación da identidade e a cultura galegas? Valoro o papel da prensa na difusión da literatura en galego? Coñezo a produción literaria ata 1863. Podo mencionar algunhas mostras literarias do primeiro terzo do século xix? Comprendo a finalidade do diálogo e do coloquio? Cito algúns precursores e as súas obras máis relevantes? Valoro o labor dos precursores na defensa e na recuperación da cultura galega? L I T E R A T U R A O curro Rí scase no chan un círculo de diámetro variable, de entre dous e cinco metros, dependendo d o n ú m e r o d e xo g a d o r e s . Pa r a p r i n c i p i a r o xogo, bótanse as sortes, lanzando o peón contra a circunferenci a desde unha det erminada distancia (dez ou máis metros); é pandote aquel a quen lle fique o peón máis lonxe da raia e toman os demais a súa vez de xogo segundo a distancia á que quedaron . O xogador que panda ten que deixar a súa pinacha dentro do círculo, e os demais, respectando as quendas, tiran cadanseu peón con tanta for - za como poi dan , coa int ención de fenderen a pinacha polo medio. O peón dos xogadores ten que bailar no círculo, pois se non o fai , ou baila fóra , pasa a ser pandote xunto con quen xa o é. Todo peón que estea bai lando no círculo debe ser sacado fóra , antes de que pare de bailar, tomándoo sobre a palma da man . Tamén se pode coller o peón deste mesmo xeito, para colocar o pandote en mellor posición para ser guichado. De fender algún peón , o seu dono é eliminado. Quen o fender, gaña o ferrón para si . Cando un peón queda no curro co ferrón para enriba , dise que «desafía». Entón, un dos outros xogadores colle un pelouro ben grande e déixallo caer encima por unha soa vez. Os xogadores poden di spor dun peón de mala calidade (unha pataca ou pinacha) para deixalo de pandote substituíndo o bo, cando este parou de bailar dentro do círculo. O xogo remata cando todos os peóns están de pandotes dentro do círculo. Antón Cortizas, Enciclopedia dos xogos populares (adaptación) 1 Le o texto atentamente e resolve as cuestións. Que obxectos se precisan para xogar ao curro? Cal é o obxectivo do xogo? Que é o que se decide ao botar as sortes? Que ocorre se un peón baila fóra do círculo? E se un peón fende outro? Cando se di que un peón «desafía»? Que se fai nese caso? Resume as regras do xogo dunha maneira máis visual, con ilustracións e utilizando oracións breves introducidas por algún tipo de símbolo. 2 Identifica a finalidade comunicativa do texto e responde: que clase de texto é? Razoa a resposta. 3 Busca exemplos dos seguintes trazos expresivos: Construcións impersoais con se. Perífrases verbais modais de obriga. Termos específicos, característicos deste xogo. 4 Localiza no segundo parágrafo un exemplo de infinitivo conxugado e xustifica o seu uso. 5 Atopa os xerundios e explica de forma razoada a diferenza entre ambos os dous usos. Ríscase no chan un círculo de diámetro variable, dependendo do número de xogadores. Todo peón que estea bailando no círculo debe ser sacado fóra. 6 Busca no dicionario en liña da RAG as palabras subliñadas e explica por que son polisémicas. Localiza a acepción que corresponde ao significado que teñen no texto. 7 Copia catro hipónimos que se poidan relacionar co hiperónimo do xogo. 8 Busca na web Son de poetas o poema «Amor apresurado», de Francisco Añón, e resume o tema. Segundo o tema, como clasificarías o poema: satírico, de circunstancias, amoroso, elexíaco...? Infórmate sobre o tópico do carpe diem e explica de que forma se reflicte no poema e no título. C O M P R E N S I Ó N A P L I C A C I Ó N Defino e clasifico os textos prescritivos. Defino os textos prescritivos e recoñézoos entre outros tipos de textos? Sei cal é a súa finalidade? Diferencio os tipos de textos prescritivos que hai e poño exemplos? Coñezo a estrutura e a linguaxe característica dos textos prescritivos. Distingo as partes en que adoitan estruturarse e as particularidades dos textos instrutivos? Recoñezo algúns dos trazos lingüísticos e discursivos que caracterizan os textos prescritivos? C O M U N I C A C I Ó N DECÁLOGO. Reviso e gardo o decálogo que escribín no apartado de Comunicación. EXPRESIÓN ORAL . Imaxino que quero subir un vídeo á canle «Experimentos caseiros». Sigo as pautas do apartado de Expresión e grávoo. MAPA CONCEPTUAL. Engádolle ao esquema conceptual que iniciei na unidade 1 os tres tipos de perífrases verbais, con exemplos de cada clase. LECTURA. Localizo as perífrases verbais na lectura inicial da unidade e clasifícoas. LIÑA DE TEMPO. Sitúo a literatura do século xix na liña de tempo que comecei na unidade 2. CATÁLOGO LITERARIO. Engado algúns precursores e algunha das súas obras ao catálogo que iniciei na unidade 6. Nicomedes Pastor Antonio Benito Fandiño Xoán Manuel Pintos Francisco Añón Paz Alberto Camino 199 198 L I N G U A / L I T E R A T U R A L I N G U A / L I T E R A T U R A OBSERVATORIO LINGÜÍSTICO 7 5 LITERATURA As cantigas satíricas. Os xéneros menores SITUACIÓN DE APRENDIZAXE De onte a hoxe As loitas improvisadas en verso percorren a historia da música e da literatura, desde as tenzóns medievais ata as regueifas tradicionais ou as pelexas de galos rapeadas. Arredor dun tema dado, dous contendentes expresan en verso opinións contrarias. Moitas veces, o asunto de que se discute é a propia literatura ou a propia música. En parellas, ides compoñer unha tenzón ao estilo das medievais sobre un tema dado. Definición e orixe das cantigas satíricas As cantigas de escarnio e de maldicir caracterízanse por formular unha crítica , xeralment e en ton xo coso e burl e sco, di r i xi da a un p ersonaxe ou a unha realidade da época . Neste sentido, as composicións satíricas constitúen interesantes documentos que nos transmiten moita información sobre a sociedade e a mentalidade do momento histórico en que foron creadas. A orixe das cantigas satíricas galego-portuguesas puido estar na conf luencia de dúas tradicións: o xénero provenzal do sir vent és e un tipo de poesía oral e popular autóctona que estaba relacionada co Entroido e que xogaba coa alteración dos valores e regras establecidos. Fronte ao sir ventés provenzal , a cantiga satírica gal ego-por tuguesa presenta un ton menos grave e morali zant e, mái s intranscendente e xocoso. Características das cantigas satíricas O xénero das cantigas satíricas inclúe composicións moi diversas no referente ao ton e aos t emas. Ademai s, non exi st e unha pal abra cl ave que actúe como marca de xénero, nin un trazo formal que axude a di stingui las de maneira inequívoca . Con todo, presentan unha serie de características comúns: Empregan un ton crítico ou burlesco. Teñen certo caráct er nar rativ o, poi s sempre ref iren un acontecemento ou anécdota , por mínima que sexa . Debido ao amplo abano de temas que tratan, presentan un léxico máis variado ca as cantigas de amigo e de amor. Ademai s, este vocabulario a miúdo é explícito e obsceno. Utilizan recursos coma a parodia (imitación burlesca), a ironía (consistente en mani fe st ar o contrar io do qu e se qu ere dar a ent ender) ou o e qu ív o c o (dobres sentidos). 1. 2. 116 L I T E R A T U R A 5 Anímaste a cantar en verso? En parellas, ides compoñer unha TENZÓN SOBRE UN TEMA DADO. Podedes elixir un relativo á vida do instituto (deberes, horarios, exames…) ou a calquera tema de actualidade. ELABORACIÓN E PRESENTACIÓN. Compoñede a vosa tenzón en coplas ou partindo do esquema métrico dunha canción ou poema coñecidos. Despois, interpretádea ante a clase. 1 Concretade o tema da vosa tenzón e, se vos cómpre, buscade información sobre el. 2 Acordade que postura defenderá cadaquén. 3 Individualmente, facede unha lista dos argumentos que esgrimiredes para soster a vosa postura. SITUACIÓN DE APRENDIZAXE 1 Di a que núcleo temático pertence esta cantiga de escarnio e maldicir e a quen se dirixe a sátira. 2 Indica se o ton do texto é grave ou xocoso. 3 Explica por que esta cantiga é o reverso dunha cantiga de amor. Loanza da dama? Ai , dona fea, fóstevos queixar que vos nunca louvo en o meu cantar ; mais ora quero facer un cantar en que vos loarei todavía ; e vedes como vos quero loar : dona fea , vella e sandía1! Dona fea, se Deus me perdón, pois habedes tan gran corazón que vos eu loe, en esta razón vos quero xa loar todavía ; e vedes cal sería a loazón : dona fea , vella e sandía! Dona fea, nunca vos eu loei en meu trovar, pero moito trobei; mais ora xa un bo cantar farei en que vos loarei todavía ; e direivos como vos loarei: dona fea , vella e sandía! Xoán García de Guill ade (adaptación) 1 sandía : necia , tola . 121 L I T E R A T U R A L I N G U A OBSERVATORIO LINGÜÍSTICO 5 Sitúa no mapa estes concellos e describe os trazos que caracterizan a fala de cada un. Viveiro Muros Melide Fai unha breve entrevista a un galegofalante da túa zona e analiza a súa fala. A que bloque lingüístico pertence? Xustifica a resposta con exemplos. 6 O proxecto A nosa fala recolle conversas en que se reflicten os diferentes dialectos do galego. Entra na web do proxecto e resolve as cuestións. http://consellodacultura.gal/arquivos/asg/anosafala.php Escolle conversas de diferentes bloques e pon exemplos dos fenómenos dialectais característicos. Indica o nivel e o rexistro de lingua que reflicte cada texto. A C T I V I D A D E S Bloque occidental Gheada. Seseo ao final da sílaba (lus, des) e, na parte máis occidental do territorio, tamén no comezo (faser ou sinco). Terminación -án para os dous xéneros (o/a irmán). Plural en -ns (cans). Bloque central Gheada só na parte occidental. Ausencia case total de seseo. Terminacións -ao/-á (irmao / irmá). Plural en -s (cas). Bloque oriental Ausencia de gheada. Ausencia de seseo. Terminacións -ao/-á (irmao / irmá). Plural en -is (cais). Pronome tu. Formas verbais en -is (cantais). A gheada consi st e na pronuncia aspirada do son G (coma no caso do h inglés de horse). No mapa do seseo, a i soglosa descontinua marca a diferenza entre unha zona oriental , onde os sons que representamos coas grafías s e z se distinguen sempre na fala (non hai seseo), e outra occidental onde, en posición f inal de sí laba , estes dous sons se pronuncian indi stintamente como [s]: lus, des... ( hai seseo). A isoglosa continua separa dúas zonas: na occidental non exi ste o son representado na escrita coa graf ía z e este pronúnciase sempre como [s] (sinco, lus, des...); na oriental si existe ese son e diferénciase do s a inicio de sílaba (cinco...), pero non a final de palabra (des...). A Coruña Lugo Pontevedra cinco sinco cinco sinco dez des SESEO NON SESEO Ourense sinco/cinco des/dez A Coruña Lugo Pontevedra pantalóns pantalós pantalois Ourense pantalóns/ pantalós/ pantalois A Coruña Lugo Pontevedra irmán irmá irmao Ourense irmán/irmao/irmá A Coruña Lugo Pontevedra GHEADA ghato NON GHEADA gato Ourense gheada/ non gheada Gheada Seseo Plural dos nomes rematados en -n Terminacións en -án/-ao/-á 300 L I N G U A Datos sobre o uso do galego Persoas que falan sempre ou case sempre en galego OBSERVATORIO LINGÜÍSTICO Diglosia e conflito lingüístico Concepto de diglosia Cando nunha comunidade conviven dúas ou mái s linguas, é frecuente que a súa presenza se distribúa por zonas xeográficas ou por ámbitos de uso. Neste último caso, o que acontece é que cada unha das linguas se emprega en det erminadas situacións ou dominios: por exemplo, unha das linguas utilízase en contextos oficiais e formais, e a outra en ámbitos coloquiais e familiares. Este tipo de situación denomínase diglosia . A dig losi a é unha situación so ci al en que conv iven vari as linguas (ou distintas variedades dunha mesma lingua) que se empregan en ámbitos distintos e con funcións sociais diferentes. As situacións de diglosia teñen unha serie de consecuencias para as linguas implicadas nelas: A repartición de ámbitos de uso repercute na consideración social dos idiomas: o código utilizado en situacións formais acaba sendo percibido polos falantes como máis prestixioso e elevado; fronte a el , a lingua asociada aos contextos informais percíbese como inferior. Estas consideracións dependen sempre de factores soci ai s e subxectiv os que non teñen nada que ver co estritamente lingüístico, pois as dúas linguas son perfectamente válidas como vehículo de comunicación . A lingua empregada en e spazos institucionai s e situacións formai s acaba desenvolvendo un léxico culto, técnico e especializado, adaptado ás necesidades dos contextos en que se utiliza . Ademais, a súa presenza en espazos académi cos e educativ os regrados fav orece a súa estandarización : conta con gramáticas, dicionarios e normas ortográficas. Do mesmo xeito, adoita ter unha traxectoria como lingua literaria e de cultura . Fronte a iso, a lingua asociada aos contextos familiares carece dun léxico especializado en ámbitos como o técnico e o científico, pero alcanza un desenvolvemento notable no vocabulario asociado á vida cotiá e nas expresións fraseolóxicas. Conflito lingüístico As situacións de diglosia poden manterse estables no tempo, pero tamén poden desembocar nun desequilibrio cada vez maior entre os idiomas, de xeito que unha das linguas ( lingua A, dominant e ou hexemónica) ameaza a outra ( lingua B, minorizada) e dispútalle progresivamente os ámbitos de uso, ata acabar substituíndoa por completo. Para reverter esta situación e impedir a desaparición ou desprazamento dunha lingua , é posible levar a cabo unha serie de accións desde os espazos de goberno, encamiñadas a favorecer a presenza da lingua minorizada nos ámbitos formais dos que está sendo apartada . Est e proceso consci ent e e programado coñécese como pl ani f icación lingüística e o seu obxectivo é a normalización do idioma , é dicir, restablecer o uso «normal» dunha lingua na sociedade, en todos os espazos que lle eran propios. 1. 2. % falantes 100 80 60 40 20 0 25,23 20,06 24,81 29,67 Ámbito laboral % falantes 100 80 60 40 20 0 3,03 9,02 37,89 50,04 Ámbito dos medios de comunicación % falantes 100 80 60 40 20 0 Ano 2013 50,9 52,3 Ano 2018 Persoas que falan sempre ou case sempre en galego Fonte: IGE % falantes 100 80 60 40 20 0 28,96 18,23 20,35 32,43 Preferencia de idioma en diversos ámbitos Ambito social En galego sempre Máis galego ca castelán Máis castelán ca galego En castelán sempre Fonte: IGE 148 SITUACIÓN DE APRENDIZAXE Literatura 5 Un percorrido pola literatura galega, desde a Idade Media ata o século XIX, cos principais autores e autoras, e as súas obras máis representativas conforman os contidos que irás adquirindo neste curso. Estes contidos daranche a posibilidade de realizar un produto ao finalizar cada unidade. Ademais, como o proceso literario non se entende desvinculado do momento histórico en que foi creado, adquirirás coñecementos dos principais acontecementos que se produciron en cada época.
RkJQdWJsaXNoZXIy